Τα ποτάμια της Αθήνας που χάθηκαν για να χτιστεί η πρωτεύουσα - Γιατί οι αποφάσεις του σήμερα καθορίζουν τις επόμενες γενιές και την ποιότητα ζωής τους!

 

 

Τρεις ήταν οι βασικοί ποταμοί που διέρρεαν την πεδιάδα της Αττικής κατά την αρχαιότητα, οι δύο εκ των οποίων απλώνονταν πέραν των ορίων της πόλεως. 

Το δυτικό και μεγαλύτερο τμήμα της πεδιάδας έβρεχε ο Κηφισός, που είχε τις πηγές του στους πρόποδες της Πάρνηθος στα βόρεια και συνέχιζε την πορεία του για 27 χλμ., έως ότου εκχυνόταν στον Φαληρικό Kόλπο.

Αθήνα περ. 1890-1896. Παλιό γεφύρι στον Κηφισό.

Το ανατολικό τμήμα διέσχιζε ο Ιλισός, ο οποίος εκκινούσε από τις υπώρειες του Υμηττού κατευθυνόμενος προς δυσμάς, παρέρρεε τον Αρδηττό και, μέσω της κοιλάδος που σχηματιζόταν ανάμεσα στους λόφους των Μουσών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας (δεξιά της σύγχρονης λεωφόρου Συγγρού), δεχόταν στην κοίτη του τα νερά του Ηριδανού και εν συνεχεία συναντούσε τον Κηφισό στα νοτιοανατολικά.

Αθήνα περ. 1844. Στην περιοχή του Ιλισού. Harry John Johnson, Βρετανός ζωγράφος.

Μικρότερος των δύο προηγούμενων ήταν ο Ηριδανός, που ανέτελλε στις νότιες πλαγιές του Λυκαβηττού, έναντι των Διοχάρους πυλών, όπου βρισκόταν και η Πάνοπος κρήνη· κυλώντας βορείως της Ακροπόλεως, περνούσε μέσα από την Αγορά και, συνεχίζοντας τη ροή του βορειοδυτικά, κατά μήκος του βορείου κρασπέδου της Πνυκός, εξερχόταν του τείχους σε σημείο κοντά στην Ιερά Πύλη και, αφού χανόταν υπογείως για μερικές εκατοντάδες μέτρα, στρεφόταν προς νότον, όπου εξέβαλλε στον Ιλισσό.

 

Η Πεντέλη κάποτε είχε μια λίμνη αλλά σήμερα έχει εξαφανιστεί. Την μπάζωσαν...

 

Την αποκαλούσαν «Βουλισμένη» και «Μαγεμένη Λίμνη». Η επίσημη ονομασία της όμως ήταν Θάλωσι και είχε φανατικούς επισκέπτες δυτικά της Νέας Πεντέλης.Λέγεται επίσης οτι η λίμνη, διαμέτρου περίπου 100 μέτρων, αν και ρηχή, είχε ρουφήχτρες με αποτέλεσμα να πνιγούν αρκετοί λουόμενοι.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Δ. Καμπούρογλου η περίφημη Δούκισσα της Πλακεντίας συνήθιζε τα βράδια να κάνει βαρκάδα στη λίμνη, ολομόναχη. Όπως αναφέρει το βιβλίο “Ιστορία, θρύλοι και παραδόσεις του Πεντελικού Βουνού”, η λίμνη “ήταν γιομάτη από λάμιες και νεράιδες. 

Λίμνη κακιά, αφού καταπίνει ή πνίγει ανθρώπους.

Οι βοσκοί που περνούσαν από εκεί τις νύχτες αντίκριζαν έντρομοι τις λευκοντυμένες Θεότητες να αστράφτουν στο σκοτάδι, να χορεύουν, να σιγοτραγουδούν και να λούζονται. Για αυτό έλεγαν πως αυτοί που μπαίνουν στη λίμνη, τους παίρνουν μαζί τους οι Νεράιδες ή τους πνίγουν μια και καλή. 

 

Ηαπόφαση για μπάζωμα της λίμνης ελήφθη το 1964 από τον δήμο. Σήμερα στη θέση της βρίσκεται το γήπεδο ποδοσφαίρου.

Πριν από έναν και πλέον αιώνα οι Αρσακειάδες για να περάσουν από την πλευρά της Φιλεκπαιδευτικής εταιρείας στην οδό Σοφοκλέους περνούσαν μια μικρή γέφυρα. Η γέφυρα περνούσε επάνω από το ρέμα στη θέση του οποίου σήμερα βρίσκεται η οδός Σταδίου και ένωνε την Αθήνα. Μάλιστα μια φοβερή καταιγίδα παρέσυρε το 1852 την γέφυρα, με αποτέλεσμα να κοπεί η πρωτεύουσα στα δύο.

 

Αθήνα, 7 Μαρτίου 1891. Η πηγή Καλλιρρόη και δεξιά ο Αμερικανός ποδηλάτης William Sachtleben. Φωτογράφος: Thomas Gaskell Allen Jr.

Το ρέμα μπαζώθηκε, η Σταδίου έγινε μεγάλος δρόμος όμως το νερό δε σταμάτησε να κυλάει υπόγεια και σήμερα σε πολλά μεγάλα κτίρια τα νερά του ποταμού της οδού Σταδίου αντλούνται με ειδικά υδραυλικά συστήματα, προκειμένου να μην πλημμυρίσουν τα υπόγειά τους. Η Αθήνα είναι πλούσια σε υπόγεια νερά, κάτι που άλλες πόλεις του κόσμου θα είχαν εκμεταλλευθεί αξιοποιώντας τα.

 

Αθήνα 1900-1921. Καλλιρρόη και Ιλισός. Δεξιά το εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής. Στο βάθος το Παναθηναϊκό Στάδιο. Η επιμαρμάρωσή του ολοκληρώθηκε το 1900. Πιο αριστερά και πάλι στο βάθος διακρίνεται το Πανόραμα Θων που το κατεδάφισαν το 1921. Από εκεί και η χρονολόγηση της εικόνας. 

Η οδός Ριζάρη, η λεωφόρος Συγγρού, η Ηρώδου Αττικού, η Λεωφόρος Αλεξάνδρας, -εκεί μάλιστα τα νερά αναβλύζουν από τα θεμέλια του Αρείου Πάγου- στέκουν κυριολεκτικά επάνω σε νερά ρυακιών και χειμάρρων.

Η Αθήνα έχει ένα ποτάμι, πολυτραγουδισμένο, το οποίο κινείται υπογείως μέχρι και σήμερα. Πρόκειται για τον ποταμό Ιλισό ο οποίος πηγάζει από τον Υμηττό και περνάει μπροστά από το Παναθηναϊκό Στάδιο. Μάλιστα εκεί υπήρχε μια γέφυρα που είχε ανακατασκευαστεί το 1896, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι θεατές των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων.

 

Η Ακρόπολη, ο Ναός του Ολυμπίου Διός και ο Ιλισός, Αθήνα 1875. Φωτογραφία: Πέτρος Μωραΐτης. Αριστερά μέσα στο «δασάκι» πρέπει να ήταν κάποιο παριλίσιο θέατρο.

ΙΛΙΣΟΣ 1801-1806

Το ποτάμι κατευθυνόταν προς το Φάληρο, ανάμεσα από τους λόφους του Φιλοπάππου και της Σικελίας. Από την αρχαιότητα και μέχρι τον 20ό αιώνα ο Ιλισός ήταν παραπόταμος του Κηφισού. Κατά τη διάρκεια των έργων κάλυψης το ποτάμι εξετράπη και δημιουργήθηκε νέα κοίτη, κάτω από την λεωφόρο Παναγή Τσαλδάρη στα όρια των Δήμων Μοσχάτου και Καλλιθέας, η οποία εκβάλλει στο μέσο του Φαληρικού όρμου.

Στο “Φαίδρο” του Πλάτωνα υπάρχουν στοιχεία για τη φύση και το τοπίο του Ιλισού. Ο Σωκράτης, αφού περνούσε ξυπόλυτος μέσα από την κοίτη του ποταμού, που είχε λίγα αλλά “χαρίεντα και διαφανή” νερά, γιατί ήταν καλοκαίρι, καθόταν στον ίσκιο ενός μεγάλου πλατανιού με συντροφιά το αδιάκοπο τραγούδι των τζιτζικιών και το θρόισμα των φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου. Στο τοπίο του “Φαίδρου” με την “αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον” υπήρχε και μικρή αλλά “χαριεστάτη πηγή μόλα ψυχρού ύδατος” και μεγάλη και σύσκια λυγαριά, που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα. 

 

Ο Ιλισός, ύστερα από βροχή και η γέφυρα στην οποία κατέληγε η οδός Πετμεζά. Στο βάθος η παλιά εκκλησία και η υπό ανέγερση νέα του Αγίου Παντελεήμονος. Στην κορυφή του λοφίσκου τα ερείπια του παλιού ανεμόμυλου. (1914)

Η γέφυρα πάνω στο Ιλισό ποταμό. Ήταν στο ύψος της Ριζάρη. Αριστερά τα πυροβολικά εκεί που χτίστηκε το Πολεμικό Μουσείο. Στο βάθος διακρίνεται ο Ευαγγελισμός και ο Λυκαβηττός, 1918.

 

Το ποτάμι, εδώ και χρόνια έχει καλυφθεί. Στην περιοχή όμως της Αγ.Φωτεινής ένα μικρό κομμάτι του παραμένει ανοιχτό, έτσι μπορεί κανείς να απολαύσει τις μυρουδιές από τις λυγαριές και τις ροδοδάφνες. Στον παχύ ίσκιο των πλατανιών, ακόμη και σήμερα, ακούγονται την άνοιξη τ`αηδόνια να κελαηδούν και το καλοκαίρι τα τζιτζίκια αδιάκοπα να τραγουδούν. 

 

Το γεφύρι αυτό υπήρχε στην σημερινή Βασ. Όλγας και ένωνε την πλευρά που δημιουργήθηκε το Ζάππειο με τα παριλίσια θέατρα.

 

Υπάρχουν και χαλκογραφίες περιηγητών που δείχνουν πελαργούς να φωλιάζουν πάνω σε αρχαία ερείπια μέσα στην πόλη της Αθήνας. Αυτά αναφέρει αναφέρει ο ερευνητής Βασίλης Κουτούζης (www.koutouzis.gr ) λέγοντας ακόμα πως η εκβολή του Ιλισού είναι ένας σημαντικός σταθμός για τα πουλιά κατά τη διάρκεια της αποδημίας τους. Στην περιοχή, κατά καιρούς, έχουν καταμετρηθεί από διάφορους ορνιθολόγους 120 είδη πουλιών, μερικά από τα οποία μάλιστα είναι πολύ σπάνια σήμερα στην Αττική. Έχουν παρατηρηθεί πολλά Χαραδριόμορφα, Ποταμοσφυρίκτες (Charadrius dubius), Κορμοράνοι, Αλκυόνες (Alcedo atthis), Τσικνιάδες, Χήνες, Στρουθιόμορφα, και Αρπακτικά ακόμη.



Η γέφυρα του Ιλισού στη θέση του σημερινού Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, το 1938

 

Ιλισός στο ύψος της Χαροκόπου - Καλλιθέα 1941 - 1944. Παιδιά μαζεύουν χόρτα.

Μπορεί οι Αθηναίοι να τραγούδησαν τον Ιλισό όμως το μεγάλο ποτάμι της πόλης ήταν ο Κηφισός. 

 

Οι πηγές του Κηφισού βρίσκονται στις βορειοδυτικές πλευρές της Πεντέλης κοντά στην Κηφισιά, στην οποία άλλωστε έδωσε και το όνομά του. Ένα μεγάλο μέρος της κοίτης του είναι ορατό μέχρι και σήμερα και εκβάλει στο Φάληρο. Ο Κηφισός έχει όλες τις εποχές νερό. Οι πηγές από την Πεντέλη σχηματίζουν ένα άλλο ποτάμι, που στο Χαλάνδρι ονομάζεται “Ρεματιά” και στη Νέα Ιωνία “Ποδονίφτης“. Ενώνεται με την κυρίως κοίτη του Κηφισού στο τέρμα Πατησίων στην περιοχή της Νέας Χαλκηδόνας. Ο Ποδονίφτης είχε προκαλέσει τις τρομερές πλημμύρες του 1995.



Άλλο ποτάμι της Αθήνας είναι ο Ηριδανός που διαπερνά υπογείως το κέντρο της Αθήνας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πηγάζει από τον Λυκαβητό, περνάει κάτω από την πλατεία Συντάγματος (και κάτω από το… υπουργείο Οικονομικών) και ξαναβγαίνει στην επιφάνεια στην οδό Ερμού μέσα στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού.

 

Η πηγή Κεφαλάρι του Κηφισού, που έδωσε το όνομά της στη γνωστή γειτονιά της Κηφισιάς.

Στην αρχαία Αθήνα, ο Ηριδανός συναντούσε τον περίβολο των τειχών στην περιοχή της σημερινής πλατείας Συντάγματος. Το ότι πηγάζει από τον Λυκαβητό το γνωρίζουμε από αναφορά του Στράβωνα. Ο Ηριδανός καλύφθηκε κατά την ρωμαϊκή εποχή, στο τμήμα του που διαπερνούσε την αρχαία πόλη. Σήμερα έχει μία ορατή κοίτη, μήκους 50 μέτρων, μέσα στον Κεραμεικό, όπου η επιφάνεια του αρχαιολογικού χώρου είναι τρία μέτρα χαμηλότερη από το επίπεδο του εδάφους της σημερινής πόλης. Μετά τον Κεραμεικό το ποτάμι, που διατηρεί κι ένα σπάνιο είδος μικρών ψαριών, χάνεται κάτω από την οδό Πειραιώς.

Στο λεκανοπέδιο της Αθήνας έχουν μετρηθεί 700 ρέματα από τα οποία φαίνονται μόνο τα 70. Σε έντονες βροχοπτώσεις γίνονται χείμαρροι και προξενούν καταστροφές.